Genel olarak bitki ve hayvan hücresinde, stoplazma içerisinde bulunan organeller şunlardır;
3)Endoplazmik Retikulum(Granüllü ve Granülsüz)
8)Nükleus ve Nükleolus(Çekirdek ve Çekirdekçik)
12)Plastidler(Sadece bitkilerde)
13)Sferozomlar
Hayvan ve bitki hücrelerinde bulunan,0,3-1,5 mikron çaplarında ,tek katlı bir zarla çevrili,küremsi yada oval vakuol benzeri organellere ”Peroksizom” adı verilir.
Peroksizomlarda bitki ve hayvan hücrelerinde herhangibir nedenle varolan toksik(zehirli) etkili maddeleri inaktive edip yok eden katalaz(=parçalayıcı) enzimleri taşır. Katalaz enzimlerine örnek olarak glikolat oksidaz,aminoasit oksidaz ve peroksidaz verilebilir.
Mikrocisimcikler elektron mikroskobu gibi gelişmiş teknolojiler ile bitki ve hayvan hücrelerinde yapılan incelemeler sonucunda nanometre boyuntunda yuvarlak tüpsü yapılar ve ince ipliksi organellere verilen genel bir isimdir.
Mikrotübüller hücrenin morfogenezinde(hücre şeklinin oluşumu) ve korunmasında,tek hücreli canlıların kamçı(Cilla=sil) oluşumunda ve sentrozomun yapımında görevlidir.
Mikrofilamentler ve aralifler ise protein yapısında olan ince uzun iplikçikleridir.Mikrofilamenler ve ara liflerin görev ve fonksiyonları günümüze kadar tam olarak açıklanabilmiş değildir.
Nükleus ve Nükleolus Nedir?(Çekirdek ve Çekirdekçik)
Nükleus(çekirdek) hücrenin tüm yaşamsal faaliyetleri için olmazsa olmaz olan,kalıtsal materyali taşıyan,25-40 mikrometre boyutlarında,küremsi yada oval görünümde, hücrenin merkezi yönetim birimidir.Nükleus bakteri ve mavi-yeşil(Prokaryotlar) algler ve memeli eritrositleri haricinde tüm ökaryotik bitki ve hayvan hücrelerinde bulunan bir organeldir.
Çekirdeğin(Nükleus=nucleus)hücre içinde yeri sabit değildir.Genellikle hücre merkezine yakın konumda olabildiği gibi,kılcal damarlara yakın hücrelerdeki nükleus,kılcal damar tarafındaki hücre zarına yakın konumlanır.Nükleus hücrede yaygın olarak bir adettir.
Lizozom bitki,hayvan,mantar ve maya gibi tüm ökaryotik (eukaryotik) hücrelerde bulunan bir organeldir.Lizozom bakterilerde mevcut değildir.Lizozomlar içlerinde parçalayıcı(Liziz=parçalayıcı) sindirim enzimleri içeren ,golgi aygıt tarafından üretilen vesiküllerdir.(Vesikül=Kesecik)
Lizozomlarda ki mevcut parçalayıcı enzimler Granüllü Endoplazmik Retikulum’da yerleşik olan ribozomlar tarafından sentezlenir,Granülsüz Endoplazmik Retikulum tarafından ise golgi aygıtına ulaştırılır.Golgi Aygıtına ulaşan parçalayıcı enzimler küre şeklinde kesecikler şeklinde paketlenir ve stoplazmaya gönderilir.
Lizozomlar çok ilginç yapılardır.Bünyelerinde depoladıkları parçalayıcı enzimler lizozom zarına ve lizozoma hiçbir zarar vermez.Tabiki bir istana dışında.Ölüm!
Tüm canlılarda ölüm gerçekleştikten kısa bir süre sonra duyulan leş kokusu aslında hücrelerdeki lizozomların parçalanması ve yıkıcı enzimlerin organzimadaki hücre ve dokuları parçalayıp çürüme safhasının başlamasından kaynaklanır.Buna ‘’Otoliz’’ adı verilir.Lizozom zarında herhangi nedenle ufak bir sızıntı olursa organizmada çeşitli hastalıklara neden olabilir.
Lizozomlar insanları bakteriyal enfeksiyonlarda savunmakla görevli olan akyuvar hücrelerinde çok miktarda bulunur.Akyuvar bir bakteri ile karşılaştığında bakteriye saldıran akyuvar lizozomlarda ki enzimlerin salınması ile bakteriyi parçalayıp yani sindirip etkisiz hale getirir.
Aynı mekanizma makrofajlarda da geçerlidir.Canlılarda, Lizozomların kalıtsal,kimyasal,ve çeşitli hastalık edici etmenler nedeniyle yapılarında meydana gelecek bir bozulma,sayısal olarak eksilme,görevlerini tam yapamama gibi durumlarda insanlarda ve diğer canlılarda çok vahim sonuçlar ile sonuçlanacak hastalıklara sebebiyet verir.
Ribozomlar viruslar hariç bakterilerde dahil olmak üzere tüm canlılarda bulunan,15-20 nanometre çapında küremsi yada oval şekilli oganellerdir. Ribozom hücredeki organeller arasında en küçük organeldir. Ribozomlar endoplazmik retikulum ile birlikte oluşturdukları kompleks ile (Granüllü Endoplazmik Retikulum=GER) protein sentezinin yapıldığı orgenellerdir. Protein sentezi endoplazmik retikulum ve ribozomlarda gerçekleşir. Ribzomlar hücrede stoplazmada dağınık halde bulunabildikleri gibi endoplazmik retikulum üzerinde ve hücre zarına yapışık halde bulunurlar.
3 farklı ribozom tipi vardır;
1)rRNA(Ribozomal RNA 2)mRNA(Mesajcı RNA) 3)tRNA(Taşıyıcı RNA)
Ribozom tiplerinin görev ve özelliklerine protein sentezi makalesinde değineceğim.Bu sebeble ribozom tiplerini bilmek bu makalemizde yeterlidir.
Ribozomların kendine ait RNA ve proteinleri vardır.Ribozom iki alt birimden oluşur.Ribozomlar tek tek bulundukları gibi protein sentezi sırasında mRNA üzerine yan yana dizilerek zincir şeklindede görülürler.Protein sentezi sırasında zincir şeklinde dizilen ribozomlara ”Poliribozom” ,tek halde bulunan ribozoma ”monomer ribozom” adı verilir.Protein sentezi polizomlarda gerçekleştirilir.
Protein sentezinin ribozom ve endoplazmik retikulum organellerinde gerçekleştiğini söylemiştik.Bazı bilim otoriteleri stoplazmada bağımsız olarak bulunan ribozomların üretmiş olduğu proteinlerin hücrenin kendi hayatsal faaliyetleri için kullandığını,endoplazmik retikulum üzerinde bulunan ribozomların ürettiği proteinlerin ise hücre dışına salınacak olan proteinler olduğu görüşünü savunurlar.
Sentrozom ilkel bitkilerde(kırmızı algler hariç tüm alglerde,yosunlarda,eğreltiler ve birçok tek hücreli bitkilerde) ve hayvan hücrelerinde bulunan bir organeldir.Çiçekli bitkilerde sentrozom yoktur.Sentrozom hücre bölünmesinin başlangıcında yani interfaz safhasında görülür.
Sentrozomun yapısı incelendiğinde dairesel bir hat üzerinde yanyana dizili 3’lü(triplet) mikrotübüller görülür.3’lü yapıdaki bu mikrotübül yapılara ” SENTRİOL ” denir.Bu dairesel hat üzerinde 3’lü mikrotübüllerden 9 adet bulunur.9 adet triplet mikrotübülün oluşturduğu bu yapıyada ” SENTROZOM ” denir.Sentrozom yada sentrioller hücre bölünmesinde iğ ipliklerini oluşturur.
Tatlısularda yaşayan bir hücreli canlılarda(Amip, öglena ve paramesyum,) koful farklılaşmış olarak karşımıza çıkar.
Bu canlılarda kofula”Kontraktil Koful” denir.Kontraktil koful(Vurgan) canlıdaki fazla suyun dışarı atılımını sağlayarak hücrenin yani canlının osmotik basıncını regüle(düzenleme) eder.Kontraktil koful bu fonksiyonu ile hücrede dengeyi (Homeostazi) sağlar.
Vakuol bazı tek hücreli hayvanların dışında hayvanlarda bulunmayan bir organeldir.Tüm ilkel ve yüksek yapılı bitkilerde ve mantar hücrelerinde vardır.
Vakuol(koful) sıvısı içinde hücrenin ait olduğu doku çeşidine bağlı olarak organik maddeler ve asitler,çeşitli renk maddeleri (Antokyan=mavimor,Antoksantin=sarı,turuncurenk),tuzlar,karbonhidratlar,yağlar,proteinler,müsilaj,kauçuk ve tanen maddeler bulunabilir.
Vakuol özsuyu içerisinde bulunabilecek tüm maddeler topluca ” Ergastik Maddeler ” olarak isimlendirilir.
Vakuoller bazı canlılarda birtakım özel görevlerde alır.Tek hücreli canlılarda hücre içine madde ve besin alımı,sindirilen besin atıklarının hücre dışına atılması görevler alır.
Vakuol zarı tek katlıdır ve vakuol zarına ” Tonoplast ” denir.
Tatlısularda yaşayan bir hücreli canlılarda ise koful farklılaşmıştır.Bu canlılarda kofula”Kontraktil Koful” denir.Kontraktil koful canlıdaki fazla suyun dışarı atılımını sağlayarak hücrenin yani canlının osmotik basıncını regüle(düzenleme) eder.
Kloroplast bitkilerde yapraklarda,genç gövdelerde ve fotosentetik dokularda bulunan bir organeldir.
Kloroplastın kimyasal yapısı karbonhidrat,yağ,lipid,klorofil,DNA ve RNA’dan oluşur.
Burada en dikkat çekici nokta tıpkı mitokondrilerdeki gibi kloroplastların kendine ait DNA’sının bulunmasıdır. Bu özellik sayesinde bitki hücresindeki kloroplastlar kendi kendilerine bölünüp çoğalabilirler.Hücrelerin bulundukları dokunun fizyolojik durumuna göre kloroplastların sayısı artar yada azalır.Hücrenin ihtiyacından fazla sayıda kloroplast üretilirse kloroplastlar bozunuma uğrar ve belirli bir sayının altına inmez.Genellikle her bitki hücresinde 20-50 arası kloroplast bulunur.
Kloroplastlarda dünyadaki karbon döngüsünün en önemli basamağı olan,canlılar için gerekli organik maddelerin ve oksijenin üretildiği fotosentez reaksiyonu gerçekleşir.
(CO2=Karbondioksit,H2O =Su,C6H12O6 =Glikoz,O2=Oksijen)
6CO2 + 6H2O —Işık+Klorofil—> C6H12O6 + 6O2
FOTOSENTEZ
Fotosentez bitki hücrelerinde kloroplastlarda su ve karbondioksitin hammadde olduğu, güneş ışığı ile etkileşime giren,sonucunda Glikoz ve Oksijen ürünlerinin sentezlendiği fotokimyasal bir olaydır.Glikoz bitkide metabolik faaliyetlerde ve enerji üretiminde kullanılır,arta kalan kısmı ise asimleme nişastası olarak bitkilerin depo organlarında(Kök ve gövde gibi..) depolanır.